Τα τελευταία χρόνια οι μελετητές έχουν συμφωνήσει ομόφωνα για την ανάγκη τόνωσης της βιώσιμης ανάπτυξης των πόλεων σε όλο τον κόσμο. Με τον όρο “βιώσιμη” οι επιστήμονες εννοούν ότι η οικονομική ανάπτυξη των πόλεων θα πρέπει να είναι αυτοελεγχόμενη ώστε να μην υπονομεύεται η μελλοντική ικανότητα της αστικής οικονομίας να ευδοκιμήσει.
Τα όρια της ανάπτυξης
Η φύση έχει τη δυνατότητα να θρέψει όλα τα είδη και να αναγεννήσει ό,τι καταναλώνεται από αυτά. Οι παραδοσιακοί πολιτισμοί είχαν μελετήσει εδώ και πολύ καιρό αυτό το θαύμα και ζούσαν με τρόπο που δεν απειλούσε τους φυσικούς μηχανισμούς παραγωγής. Μετά τη βιομηχανική επανάσταση, η ανθρωπότητα αντικατέστησε τη φυσική δύναμη του ανθρώπου με μηχανές και αισθάνθηκε πιο ισχυρή, ικανή να ξεπεράσει τα φυσικά όρια. Αυτός ο μύθος της ικανότητάς μας να πετυχαίνουμε απεριόριστη ανάπτυξη και να βελτιώνουμε συνεχώς τον τρόπο ζωής μας με τη βοήθεια της τεχνολογίας χωρίς προσπάθεια και χωρίς τη βοήθεια της φύσης τόνωσε την ταχεία απορρόφηση των πηγών ενέργειας και κατέστρεψε ταυτόχρονα τους φυσικούς μηχανισμούς αναγέννησης της ενέργειας, όπως τα δάση. Χρειάστηκαν περίπου δύο αιώνες από τον 18ο (Βιομηχανική Επανάσταση) έως τον 20ό αιώνα (Πρώτη Παγκόσμια Ενεργειακή Κρίση) για να κατανοήσουν οι άνθρωποι τις συνέπειες αυτής της ασεβούς συμπεριφοράς. Το 1972 το ζεύγος Meadows με τους Randers και Behrens δημοσίευσαν την πρώτη σχετική εργασία: “The limits of Growth” (Τα όρια της ανάπτυξης) και απέδειξαν επιστημονικά ότι αν οι υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων δεν ελέγξουν την οικονομική ανάπτυξη, η παγκόσμια οικονομία θα καταρρεύσει λόγω της εξάντλησης των φυσικών πόρων και της ανεξέλεγκτης ρύπανσης του περιβάλλοντος. Αυτό έθεσε ένα ηθικό ερώτημα: Έχουμε το δικαίωμα να απολαμβάνουμε υψηλή ποιότητα ζωής με βάση την ανεξέλεγκτη ανάπτυξη και ταυτόχρονα να θέτουμε σε κίνδυνο την ικανότητα των μελλοντικών γενεών να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες;
Οι μελετητές απάντησαν αρνητικά σε αυτό το ηθικό ερώτημα και παγκοσμίως οι παγκόσμιες πολιτικές αλλά και οι αστικές πολιτικές ισχυρίζονται ότι είναι βιώσιμες, δηλαδή ότι θα σέβονται τη φύση και δεν θα απειλούν την ικανότητα των μελλοντικών γενεών να ευημερούν.
Σύμφωνα με την ειδική έκθεση της IPCC για τις επιπτώσεις της υπερθέρμανσης του 2018 τρεις είναι οι κύριοι μηχανισμοί της υπερθέρμανσης του πλανήτη που απειλούν το οικοσύστημα της Γης: Η παραγωγή της βιομηχανίας, η θέρμανση των κτιρίων και η μεταφορά ανθρώπων και αγαθών. Κάτω από τον όρο “βιώσιμες μεταφορές” ή “βιώσιμη κινητικότητα” περιλαμβάνονται πολιτικές που διεκδικούν την επίτευξη καλύτερης χρήσης των φυσικών πόρων για τη μετακίνηση ανθρώπων και αγαθών και τη μείωση των επιπτώσεων αυτών των δραστηριοτήτων στην υπερθέρμανση του πλανήτη.
Οι κοινωνικές πτυχές των μεταφορών
Η δυνατότητα μετακίνησης από το ένα μέρος στο άλλο αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη και την ευημερία μας. Στις πυκνοκατοικημένες πόλεις η ελεύθερη γη για την παραγωγή τροφίμων είναι σπάνια και το νερό δεν είναι καθαρό. Χωρίς μεταφορές δεν έχουμε πρόσβαση σε τρόφιμα και καθαρό νερό, από τα αρχαία χρόνια χρησιμοποιούνταν πλοία και ζώα και κατασκευάζονταν ακριβά υδραγωγεία για να μεταφέρουν τρόφιμα και καθαρό νερό στις πόλεις. Χωρίς μεταφορές δεν έχουμε κοινωνικές σχέσεις: συναντάμε τους γείτονες και τους φίλους μας στο δρόμο όταν βγαίνουμε από το σπίτι μας ή όταν ταξιδεύουμε στα σπίτια τους. Χωρίς μεταφορές δεν υπάρχει οικονομία: οι άνθρωποι και τα προϊόντα πρέπει να συναντηθούν μεταξύ τους. Τέλος, χωρίς μεταφορές δεν υπάρχει ούτε υγεία: οι γιατροί και οι ασθενείς πρέπει επίσης να μπορούν να συναντηθούν μεταξύ τους.
Ο έλεγχος της κινητικότητας θα ήταν σίγουρα απαράδεκτος. Η κινητικότητα είναι ελευθερία, αν θέλουμε να τιμωρήσουμε τους ανθρώπους τους φυλακίζουμε, με άλλα λόγια δεν τους επιτρέπουμε να κινούνται ελεύθερα. Μάθαμε τις παρενέργειες του ελέγχου της κινητικότητας κατά τη διάρκεια της υγειονομικής κρίσης του COVID. Η σημαντικότερη συνέπεια θα ήταν η πτώση των κοινωνικών και οικονομικών μας δραστηριοτήτων. Ο έλεγχος της ελευθερίας μας να συναντάμε ανθρώπους έχει αρνητικό αντίκτυπο στη διάθεση, τη σκέψη και τη συμπεριφορά μας. Η πτώση των οικονομικών δραστηριοτήτων θα οδηγούσε περισσότερους ανθρώπους στην εργασιακή αβεβαιότητα και την απόγνωση.
Πολιτικές βιώσιμης κινητικότητας
Οι πολιτικές βιώσιμης κινητικότητας προσπαθούν να κάνουν μεγαλύτερη χρήση των φυσικών πηγών ενέργειας. Στόχος δεν είναι ο έλεγχος της ελευθερίας της μετακίνησης, αλλά η μείωση της κατανάλωσης ενέργειας για τις μεταφορές. Η πιο φιλική προς το περιβάλλον πηγή ενέργειας είναι η ανθρώπινη ενέργεια. Η φύση έχει την ικανότητα να εξαφανίζει τις παρενέργειες της παραγωγής ενέργειας μέσω του ανθρώπινου σώματος, αλλά δεν μπορεί να απορροφήσει τα υποπροϊόντα της χρήσης μηχανών για την παραγωγή της απαραίτητης ενέργειας για τη μετακίνηση από το ένα μέρος στο άλλο. Το περπάτημα και η ποδηλασία βρίσκονται αναμφίβολα στην καρδιά των πολιτικών βιώσιμης κινητικότητας, διότι αν χρησιμοποιούμε το σώμα μας δεν υπάρχει όριο μετακίνησης, επειδή δεν υπάρχουν επιπτώσεις στο περιβάλλον.
Εκτός από τη θετική επίδραση των πολιτικών για το περπάτημα και την ποδηλασία στον πλανήτη, οι πολιτικές βιώσιμης κινητικότητας στη μετά-COVID εποχή αφορούν επίσης την τόνωση της ανθρώπινης επαφής. Η κατοχή και η χρήση του αυτοκινήτου οδήγησαν στη μεταμόρφωση των σύγχρονων πόλεων, η οποία άλλαξε σημαντικά τον τρόπο ζωής μας. Το 1961 ο Lewis Mumford, διάσημος γεωγράφος και κοινωνιολόγος, έγραψε για τον κοινωνικό μετασχηματισμό των πόλεων: οι κάτοικοι στις μεγάλες πόλεις σταμάτησαν να επισκέπτονται τα τοπικά καταστήματα και παντοπωλεία τους, σταμάτησαν να επισκέπτονται τους γείτονές τους για να μαθαίνουν τα τοπικά νέα επικοινωνώντας πρόσωπο με πρόσωπο με ανθρώπους που γνωρίζουν, αντί να χρησιμοποιούν το αυτοκίνητό τους για να ψωνίζουν σε απρόσωπα σούπερ μάρκετ και το ραδιόφωνό τους για να μαθαίνουν ειδήσεις: Ένα μοναχικό πλήθος που χειραγωγείται εύκολα από την πολιτική ελίτ. Στις μέρες μας, η αύξηση της χρήσης του διαδικτύου και των smartphone και ο φόβος της μόλυνσης από ιούς έχει τονώσει ακόμη περισσότερο την ανθρώπινη επαφή. Οι άνθρωποι που δεν γνωρίζουν το τοπικό κοινωνικό και φυσικό τους περιβάλλον είναι αμόρφωτοι άνθρωποι χωρίς τοπική ταυτότητα, χωρίς ενδιαφέρον για τις τοπικές υποθέσεις και επηρεάζονται εύκολα από εξτρεμιστές. Η ανθρώπινη επαφή βρίσκεται στην καρδιά της δημοκρατίας.
Από την άλλη πλευρά του φάσματος, η κινητικότητα που βασίζεται στο περπάτημα και την ποδηλασία – η οποία ονομάζεται επίσης ενεργητική κινητικότητα επειδή ενεργοποιούμε τη μυϊκή μας δύναμη για να κινηθούμε – δεν είναι κινητικότητα μεγάλης εμβέλειας. Τα τοπικά καταστήματα της γειτονιάς που δεν μπορούν να προσφέρουν φθηνότερα προϊόντα από τα μεγάλα σούπερ μάρκετ, αλλά μπορούν να προσφέρουν ποιότητα και τοπικότητα μπορούν να ευδοκιμήσουν αν η κινητικότητα βασίζεται σε μετακινήσεις μικρών αποστάσεων. Οι πολεοδόμοι προσπαθούν να χωρίσουν ξανά τις τεράστιες πόλεις που είναι προσανατολισμένες στο αυτοκίνητο σε μονάδες 15 λεπτών με τα πόδια με τοπική αυτονομία, επανεφευρίσκοντας την παραδοσιακή κοινωνική έννοια των γειτονιών που χάθηκε σταδιακά λόγω της εκτεταμένης χρήσης του αυτοκινήτου. Αυτό το αστικό μοντέλο ονομάζεται “πόλεις των 15 λεπτών”.
Συμπερασματικά, η βιώσιμη κινητικότητα δεν αφορά μόνο την προστασία του πλανήτη, αλλά κυρίως την αναδιαμόρφωση των πόλεων χωρίς επαφή που είναι προσανατολισμένες στο αυτοκίνητο σε κοινωνικές, ενεργές, ανθρώπινες κοινότητες.
